فصلنامه خیال
پیاپی 17 (بهار 1385)

مهم ترین مسئلة سالهای اخیر در حوزة انسان شناسی هنر تعریف و تعیین حدود آن بوده است. روشن است که بدون خروج از ابهام ناشی از نبودن تعاریف و مرزبندی های دقیق در این زمینه، چه دربارة مفهوم انسان شناسی و چه دربارة هنر، نمی توان انتظار داشت که در حوزه های پیچیده تری همچون نظریه و روش بتوان به جمع بندی و اجماع رسید. نخستین قدم برای خروج از این وضع توجه هر چه بیشتر به ارائة چارچوبهایی نظری است که تحلیلهای انسان شناسی هنر را از تحلیلهای هنری و نقدهای ادبی و نشانه شناختی و تاریخی دربارة هنر جدا کند و به آنها هویتی مشخص با چشم اندازی کم و بیش معلوم بدهد. در مقالة حاضر، به برخی از نظریه پردازی ها در زمینة ارائة تعاریف مذکور پرداخته می شود و جهت پی گیری ها و مباحث انسان شناسی در این زمینه ها روشن می گردد؛ و البته برای این کار، در بخشی از تاریخ هنر معاصر، یعنی پدید آمدن مدرنیتة هنری و رابطة آن با آنچه «هنر بدوی» نامیده می شد و تاثیر زیادی در فرایندهای هنری اروپا در سالهای بین دو جنگ جهانی و حتی پس از آن داشته است، بیشتر تامل می شود. در این مقاله، دربارة مفاهیمی چون «بدوی گرایی هنر» و «ضد هنر» و «ناهنر» نیز بحث می شود و در جنبشهای مؤثر، همچون سوررئالیسم و دادائیسم و بیگانه گرایی های انسان شناختی در حوزه هایی همچون موزه نگاری، تامل خواهد شد.

تعریف هنر، با توجه به معیارهای متفاوتی که برای آن برشمرده اند، از مسائل اصلی در انسان شناسی هنر است. در تعریف اروپایی هنر، سه وجه یا سه نوع متفاوت را می توان تشخیص داد: تعریف نهادی، تعریف بر حسب ویژگی های اشیا، تعریف ناظر بر مقصود سازنده. در تعریفی انسان شناختی از هنر باید به ویژگی های معناشناختی و زیبایی شناختی اشیا، که برای نمایاندن و بازنمایاندن به کار می روند، توجه شود. رابطة میان هنر و انسان شناسی در بریتانیا و امریکا امیدبخش نبوده است؛ یعنی سرانجام مطالعة هنر و فرهنگ مادی، علی رغم دستاوردهای مثبت آن، رشته ای شد مجزا از انسان شناسی. در نیمة اول قرن بیستم، مطالعة صورت از مطالعة معنا و کارکرد جدا شد؛ و در دهة 1960، سه روش غالب برای تحلیل هنر وجود داشت. در پیوستن مجدد هنر به جریان اصلی انسان شناسی، دو عامل موثر بود: گرایش مجدد به مطالعة فرهنگ مادی؛ تاکید فزایندة انسان شناسی بر معنا و نمادپردازی. تحلیل صحیح هنر مستلزم توجه به جنبة مادی آن و توجه هم زمان به معنا و صورت (فرم) است. در این میان، مطالعة نظامهای بازنمودی، اینکه هنر چگونه معنا را به رمز در می آورد، و نیز توجه به سبک و زیباشناسی بسیار مهم است. این مقاله ترجمه ای است از:Howard Morphy, “The Anthropology of Art”, in: Tim Ingold (ed.), Companion Encyclopedia of Anthropology, (London/ New York, Routledge, 2005), pp. 648-680.

مباحث اصلی این مقاله بدین شرح است: 1) نظریة انسان شناختی هنر (نظریة مربوط به هنر انسان شناختی) مردود است؛ 2) شرح نظامهای زیباشناختی غیرغربی و نیز مطالعة اصول زیباشناختی فرهنگهای دیگر انسان شناسی هنر نیست؛ 3) انسان شناسی هنر به موقعیت اجتماعی تولید و رواج و پذیرش هنر توجه دارد و خود مطالعة تدارک اصول زیباشناسی در جریان تعامل اجتماعی است؛ 4) در انسان شناسی هنر، شیء هنری هر آن چیزی است که در جایگاه مقرر برای اشیای هنری در نظامی از شرایط و روابط پیش بینی شده در نظریه قرار گیرد؛ 5) جامعه شناسی هنر و انسان شناسی هنر با هم تفاوت دارند؛ 6) انسان شناسی از رفتارها و کنشها و پاره گفتارهای ظاهرا نامعقول تحلیلهای غنی به دست می دهد، با زمینه سازی برای رفتار یا قرار دادن آن در پویایی تعامل اجتماعی؛ 7) نگاه انسان شناسی زندگی نامه ای است نه فرازندگی نامه ای (جامعه شناسی) یا فروزندگی نامه ای (روان شناسی اجتماعی و شناختی). این مقاله ترجمه ای است از:Alfred Gell, Art and Agency: An Anthropological Theory, (Oxford, Clarendon Press, 1998), ch. 1, “The Problem Defined: The Need for an Anthropology of Art”, pp. 1-11.

تخیل اجتماعی، از موضوعات علوم اجتماعی و انسانی، در حوزة انسان شناسی سبب پدید آمدن گرایشی به نام «انسان شناسی تخیل» شده است گرایشی کمترشناخته و در حاشیه. در این مقاله، پس از تعریفی از تخیل اجتماعی و اشاره به تاریخچة آن و نیز معرفی منابع و مراجعش، زندگی و آثار ژیلبر دوران مرور شده است اندیشمندی که انسان شناسی تخیل با نام و آثار او پیوند خورده است. مقاله با بررسی نقد افسون زدایی مدرن از جهان، از بحثهای اصلی دوران، پایان می یابد.

این مقاله با بحث دربارة اهمیت موسیقی و رقص و توجه به آنها در انسان شناسی آغاز می شود. سپس وضع موسیقی و رقص در انسان شناسی و تاریخچة توجه به آنها در این رشته بررسی می شود. بحث بعدی دربارة مطالعة نظام مند رقص با عناوینی چون رقص شناسی و رقص شناسی قومی و مردم شناسی رقص است و در آن، از اهمیت تحقیقات لوماکس در حوزة رقص و موسیقی سخن رفته است. آثار فناوری در مطالعة رقص و موسیقی از دیگر موضوعات مقاله است. در ادامه، پاسخهای سرخ پوستان سویا به سوالات انسان شناسی دربارة موسیقی و رقص آنان دست مایة بررسی این موضوعات قرار گرفته است: نسبت آواز و رقص و تعاریف وجود آنها در فرهنگها؛ جنبه های فیزیولوژیک رقص و موسیقی؛ موسیقی و تولید اقتصادی؛ اجرا و ارزش؛ موسیقی و هویت اجتماع؛ نوآوری و تغییر در موسیقی و رقص.این مقاله ترجمه ای است از:Anthony Seeger, “Music and Dance,” in: Tim Ingold(ed.), Companion Encyclopedia of Anthropology, (London/ New York, Routledge, 2005).

این مقاله گزارشی مردم نگارانه از نقاشی ها و مجسمه های سالوادور دالی در گالری کانتی هال لندن است. نویسنده در ابتدا در باب علل و دلایل نوشتن مقاله و ضرورت پرداختن به دالی و فواید این کار برای انسان ایرانی بحث می کند و سپس نکاتی دربارة دالی و ویژگی های شخصیتی او مطرح می سازد. از آنجا که دالی جزو هنرمندان سوررئالیست است، بخشی از مقاله به معرفی اجمالی سوررئالیسم اختصاص دارد. ادامة مقاله تا پایان آن تحلیل و تفسیری از آثار دالی در قالب گفتگویی خیالی با اوست.

در این مقاله، علل انتخابهای انسان، با تاکید بر انتخاب در حوزه هنر، بررسی شده است. تصور اجتماعی، عادتواره، سرمایه فرهنگی، و فضای (ذهنی و عینی) زندگی آدمی از عوامل مؤثر در انتخابهای اوست. از این رو، در اینجا، این عوامل و تعاملشان بررسی و نظریات کسانی چون بوردیو مطرح شده است. در پایان مقاله، نتایج پژوهشی درباره جوانان دو منطقه در شمال و جنوب تهران مطرح و انتخابهای ایشان در حوزه هنر بررسی شده است.

نویسنده این مقاله، که از ویراستاران طرح ترجمه مجموعه یری در هنر ایران (اثر آرتور اپهام پوپ و همکاران) بوده، برخی از خطاهای این اثر را طرح و بررسی کرده است. این خطاها در چند مقوله قابل دسته بندی است؛ گزارش تاریخ؛ ضبط نام یا ذکر مشخصات آثار تاریخی؛ تحلیلها.